中华人民共和国农业部

?ондорса буйында?ы яу
Т?п конфликт: Тимер мен?н Ту?тамыш ара?ында?ы ?у?ыш
?ондорса буйында?ы яу
Дата	百度 人才工作专项述职，关键是抓好三个环节。 18 июнь 1391 йыл
Урыны	?ондорса йыл?а?ы, х??ерге ?амар ?лк??е
Н?тиж?	Тимер?е? е?е?е
?аршы тороусылар
М??еренна?р Алтын Ур?а
Командир?ар
Тимер ?мир Ту?тамыш хан
?аршы тороусы к?ст?р
300—400 ме? 200—300 ме?
Ю?алтыу?ар
я?ынса 100 ме? 100 ме?г? тиклем

?ондорса буйында?ы яу — 1391 йылды? 18 июненд? А??а? Тимер ?у?ышсылары ??м Алтын Ур?аны? Ту?тамыш хан ет?кселегенд?ге ??ск?ре ара?ында ?ондорса йыл?а?ы буйында ?тк?н ?ур б?релеш. Ул Ту?тамыш ханды? тулы?ынса ?ыйратылыуы мен?н тамамлана. Был алыш баш?орт ??бил?л?ре бил?м?л?ренд? бара ??м был ер??рг? и? киткес ?ур ??л?к?т килтер?.

Т??шарттары

Ту?тамышты? хан т?хетен? ултырыуы

А??а? Тимер мен?н ?у?ыш?а тиклем Алтын Ур?а ханлы?ыны? сикт?ре

Жуси улусыны? и? ?е??тле хандарыны? бере?е ?зб?к хан вафатынан ?у? (1342 йыл) илд?ге ?аты т?ртип ??-ара низа?тар ар?а?ында ?акшай башлай. Ур?а ??аллы кен?злект?рг? тар?ала башлай, ? бер-бере?ен? ?аршы к?р?ш мен?н м?ш??л бул?ан хандар яулап алын?ан халы?тар ??т?н?н хакимлы?ты б?т?нл?й ю?алта, к?рше д??л?тт?рг? ген? т?гел, ?? бил?м?л?ренд? бул?ан йо?онто?онан да м?хр?м ?ала.

Ул арала т?хет ?с?н к?р?ш май?анында й?ш, ??л?тле жуси н??еле вари?ы Ту?тамыш ?ал?ып сы?а. 1376 йылда ул ?? ??мерен ?а?лап ?алыр ?с?н А? Ур?анан С?м?р??ндк?, М??еренна?р д??л?тене? ?ле й?ш, ?мм? ?е??тле ?мире А??а? Тимер?е? ?анаты а?тына килеп ?ыйына. К?рше Ур?аны? к?с?йе?е М??еренна?р фай?а?ына т?геллеген алдан ?и?емл?п, А? Ур?ала ?? кеше?ен ?уйып, ?? йо?онто?он к?с?йтерг? була, Тимер ?мир Ту?тамышты бик ололап ?абул ит?. Ыры? хан мен?н улдарына ?аршы к?р?шт? б?т? к?р?к-яра?тар мен?н йы?азлай, ??ск?р мен?н т?ьмин ит?. Н?? Тимер?е? яр?амы мен?н Ту?тамыш, ?с у?ыш?ы? походтан ?у?, ни?ай?т д?ртенсе?енд? е?еп сы?ып, 1377 йылда ??ен А? Ур?аны? ханы тип и?лан ит?. 1380 йылда Мамай мыр?а?а яу мен?н барып, тулы?ынса тар-мар ит? ??м Алтын Ур?аны? ханына ??ерел?. Шулай итеп, Ту?тамыш хан ??ене? ?улы а?тында борон?о баба?ы Жуси ер??рен ?айтанан берл?штере?г? иреш?.

1380—1385 йылдар?а Ту?тамыш хан илене? с?й?си ??м и?тисади м?сь?л?л?рен х?л ите? мен?н була, реформалар ?тк?р?. Ахыр?а ул Алтын Ур?аны? элекке ?е??тен ??м йо?онто?он ?айтарыу?а иреш?.

??ене? у?ыштары ?с?н Ту?тамыш и? беренсе н??б?тт? А??а? Тимерг? бурыслы була. Башта Ту?тамыш, к???шсел?ре ?????рен? ?ола? ?алып, ??ене? ?урсалаусы?ына то?ро ?ала. ?е??те ??? т?ш?? мен?н, Ту?тамыш А??а? Тимер??н бойондоро?лоло?онан арыныр?а ынтыла.

Ту?тамыш хан мен?н А??а? Тимер?е? ара?ы ки?кенл?ше?е

А??а? Тимер

1385 йылда Ту?тамыш и?тибарын м??им сау?а юлы ?тк?н Иран ??м ?зербайжан ер??рен? й?н?лт?. Был ер??р?? М??еренна?р д??л?те ?мире л? 1380 йылдан у? ба?ып алыу походтарын алып бара. Тимер?е ?зербайжан?а индерм?? ?с?н, Ту?тамыш 1385 йылда унда ??ск?р еб?р?, Т?бризде ала ??м, илде талап, ?ур улъялар мен?н кире боролоп ?айтып кит?. Исфахан ??м Ширазда яу?ар алып барыу мен?н м?ш??л бул?ан Тимер йы?ангир Ту?тамыш?а ?аршы сы?а алмай. 1386 йылда Тимер Грузияны яулап алып, Ур?а ханыны? Иран?а ?тер юлын ?амай.

1387 йылды? к???нд?, Тимер?е? Ширазда ?уп?ан боланы ба?тырыу мен?н булыуынан фай?аланып, Мо?олстан ?мире ??м?р-?д-дин мен?н берлект? Ту?тамыш Тимер Йы?ангир?е? ?? бил?м?л?ре — сы?атай ер??рен? ба?ып ин?. Тимер ??ск?ре мен?н ал?ы?-ял?ы? сабып, 1388 йылды? башына ?айтып ет?. Был ва?ытта Х?р?зм Ур?а ханыны? ?улында, ? Бохара ?амал?ан була. Тимер йы?ангир к?т?лм?г?н ??ж?ме мен?н Ту?тамыш ??ск?р??рен ?? далаларына кире боролор?а м?жб?р ит?. Ту?тамышты? М??еренна?р?ы талауына яуап итеп, Тимер 1387 йылда Х?р?зм улусын ?ыйрата.

1388—1389 йыл?ы ?ыш тамамланыр-тамамланма? Ту?тамыш ?ур ??ск?р мен?н й?н? Тимер?е? бил?м?л?рен? ябырыла. ?Ул б?т? улусынан уры?тар, черкестар, бол?ар?ар, ?ыпса?тар?ан, ?ырым, ?аф ??м Азак аландарынан, баш?орттар?ан ??м мокши?ар?ан тор?ан оло ??ск?р — и??п?е?-?ан?ы?, а?ас япра?тары ??м ям?ыр тамсылары ?анынан ?урыра? сире? йыя?. Йы?ангир ?улы а?тында?ы ??ск?р?е ?абалан йыйып, дошманына ?аршы ?у??ала. Ту?тамышты? ??ск?ре ?урыра?, ?мм? А??а? Тимер о?тара? була — Ур?а ??ск?рен сигенерг? м?жб?р ит?. Был алыш ????мт??енд? Х?р?зм с?ллекк? ?йл?н?, Ту?тамыш Сы?на? ?ала?ынан я?а.

Ту?тамыш хан?а ?аршы фетн?

Тыш?ы с?й?с?тт?ге у?ыш?ы?лы?тар, ?лбитт?, Ту?тамышты? абруйын бик ны? ?а?шата. У?ландар ??м бей??р ара?ында ул алып бар?ан с?й?с?т мен?н ??н???т?е???р т?рк?м? берм?-бер арта ??м ???емл?ш?. 1387 йыл?ы Тимерг? ?аршы у?ыш?ы? походтан ?у? Тимер-М?ликте? улы Тимер-?отло? Ту?тамыш хан?а ?аршы фетн? к?т?р?. Ту?тамыш хан Тимер-?отло?то ?лтерм?к була, ?мм?, ?у??ы?ы ?асып, А??а? Тимер янына ?ыйына. Был фетн?не ойоштороу?а т?жриб?ле ??м х?йл?к?р А? Ма??ыт бейе И?е?к?й у?ата м??им роль уйнай, ул да, фетн?л? ?атнаш?ан К?нс? у?лан да Тимер-?отло? артынса С?м?р??ндк? ?аса. 1393 йылда Ту?тамышты? Б?й?к Литва кен?зе Ягайло?а я??ан ярлы?ында былай тиел?: у?ландар хан?а ?аршы й?шерен берл?ш?, Тимер мен?н б?йл?нешк? кер?, улар И?е?к?й кен?зде Тимер?е? ?арайына еб?реп, ?у??ы?ын Ту?тамыш мен?н ?у?ыш?а ?оторта.

?у?ыш?а ??ерлек

Йы?ангир был поход?а айырыуса ны?лы ??м о?айлы ??ерл?н?. Бара?ы юлды планлаштыр?анда, ул алдан к??аллау ма?ирлы?ын к?р??т?. М??еренна?р?ан Алтын Ур?аны? ???к бил?м?л?рен? табан Арал ди?ге?ен к?нбайыштан й?ки к?нсы?ыштан урап ?терг? к?р?к була. К?нбайыштан бар?ан х?лд?, юл Х?р?зм ер??ре аша ?т? — был юл ?ы??ара?, ?мм? А??а? Тимер?е? ?у??ы походтарынан ?у? ул ер??р ?ыйрал?ан х?лд? була ?ле, бынан тыш, Арал ди?ге?ен?н ары ?оро далалар аша барып, ары?ан х?лд?, дошман мен?н алыш?а инерг? тура кил?. К????н ?к ??ск?р?е х??ерге Ташкент й? Отрар янында йыйып, шунда ?ышлап, к?нсы?ыштан китк?н х?лд?, юл о?онора? була ??м та?ы ла далалар аша ?теп, ??ск?р х?л?е?л?н?с?к. Ахыр?а йы?ангир Ур?а ер??рен? табан и? о?он, ?мм? ??ск?ре ?с?н у?айлыра? бул?ан ?с?нс? юлды ?айлай — башта ул туп-тура т?нья??а, Тубыл йыл?а?ына табан китерг? тейеш, ул осра?та даланы ?абаланмай, дошман к??ен? к?ренм?й ?терг? м?мкин була. Тубыл буйында аттар?ы ашатып, ??ск?р?е ял иттереп ал?андан ?у?, ул Ур?а?а йылдамыра? бара ала.

Шулай итеп, Тимер ??ск?рене? бара?ы юлын алдан билд?л?й, ул ?ына ла т?гел, ошо юлда алдан с?се???р с?сеп ?уйыр?а бойора. Яугир??ре бы?а тиклем булма?анса ны? йы?азландырыла, ??р кем т?л?нерг? тейеш а?саны алдан ала. Ш?р?ф-?д-дин Йезди ??ене? ?З?ф?рнам???енд? (?Е?е???р китабы?) я?ыуынса, ?Д?шт-и-?ыпса??а с?ф?р сы?ыр?а йыйынып, Тимер ??ене? империя?ы т?б?кт?рен?н ??ск?р табыр?а табышсыларын юлландыра: ??р ?лк?н?н ??м ??бил?н?н атлылар ??м й?й??лел?р, т?рки??р ??м тажиктар йыллы? а?ы? м?лк?тт?ре мен?н килерг? тейеш. Шулай ?арар ?ылынды: ??р кешел? д?рт т?р ?орал ??ер тор?он — ян, 30 у?, то?сайлы ян ?улсаны ??м ?ал?ан; ??р 10 кешег? — 1 сатыр, 2 к?р?к, 1 к?тм?н, 1 ура?, 1 быс?ы, 1 балта, 1 бе?, 100 эн?, ярты ман (ман — 20 кг) амбар ?лс?менд?ге бау-шыу, 1 ны? тире ??м 1 оло ?а?ан бул?ын ??м й?м?е?ен ??р урында, талап ителг?н ?айын, сы?арып к?р??т?енд?р. Былар?ан тыш, б?й?кт?р??н б?й?к фарман бирелде: Ташкенттан с?ф?р сы??андан ?у? ??р кеше айына 1 ман амбар ?лс?мле он аша?ын ??м бер кем д? икм?к т?, к?лс? л?, ту?мас та бешерм??ен, ? ?йр? мен?н ген? ту?лан?ын.?

Юл?а сы?ыр алдынан Тимер Йы?ангир ??ск?рен та?ы бер бай?ап сы?а. Икенсе к?н, 1391 йылды? 19 ?инуарында ??ск?р ?у??ала. Жуси улусыны? география?ын да, ??бил?л?рен ??м илде? стратегик объекттарын да бик я?шы белг?н И?е?к?й мыр?а ла ??ск?рг? юл к?р??те?се булара? ?ушыла.

Поход башы

Файл:Eermitaj2.jpg

?а?а?станда XX быуатты? 30-сы йылдарында табыл?ан ??м Эрмитажда ?а?лан?ан ташта былай тип уйыл?ан: ?Торан солтаны Тимер ике й?? ме?лек ??ск?ре мен?н Ту?тамыш ханды? ?анын к???п юл?а сы?а?. 1391 йыл.

1391 йылды? башында Ту?тамыш хан А??а? Тимерг? солох т??диме мен?н илсел?рен еб?р?. 21 февралд? йы?ангир ?оролтай йыйып, ??ене? у?ландары ??м ?мир??ре мен?н к???шл?шк?с, илсел?р?е ??е мен?н берг? алып, ??р т?м?нг? шул илсел?р??н бер?р кешене юл к?р??те?се итеп беркетеп, яу?а сы?а.

Шулай итеп, А??а? Тимер?е? ??ск?ре х??ерге Ташкент тир??ен?н ?у??алып, К?к Ур?аны? Сауран, ?арасу?, Я?ы ?алалары аша ?т?, артабан х??ерге ?а?а?стан буйлап а??ан ?ары?ыу (?а?. Сарысу) буйлап бара. ?Шул т?нд? Йе?ек?й-?зб?кте? ике н?г?ре ?асты ??м далалар, с?лд?р аша Ту?тамыш-хан?а китте?. Тап бына шулар була ла инде Ту?тамыш хан?а А??а? Тимер?е? ябырылыуы тура?ында т??ге х?б?р бире?сел?р. Шунан ?у? ?ына Алтын Ур?ала ашы?ыс мобилизация башлана. Ту?тамыш хан Тимер ??ж?мен и? я?ын ??м тура юлдан к?тк?нлект?н, Ур?аны? т?п х?рби к?ст?ре Волганы? у? яры я?ында ?ала.

Ул арала Олотау тау?арын (?а?. ?лытау) у? я?та ?алдырып, Тимер?е? ??ск?ре Иланчу? (?а?. ?лы Жыланшы?) йыл?а?ына сы?а. Олотау?ы? Алтыншокы (?а?. Алтыншо?ы) тауы буйында?ы ташта, х??ерге ?а?а?станда XX быуатты? 30-сы йылдарында табыл?ан, Эрмитажда ?а?лан?ан ташта уйыл?ан: ?Торан солтаны Тимер ике й?? ме?лек ??ск?ре мен?н Ту?тамын ханды? ?анын к???п юл?а сы?а?. Бында А??а? Тимер ??ск?рен? бер ни тиклем артабан ял бир? л?, Тубыл йыл?а?ына табан й?н?л?.

Был юл бик ауыр?а т?ш?. Сик?е? далалар?ы ?теп, Ту?тамыш к?сеп й?р?г?н урындар?а етк?нсе, ?с ай ва?ыт ?т?. Был ва?ытта ??ск?р а?ы?ын бик ?а?сыл тотона.

Ту?тамышты? э?ен? т?ш?? бик ?к е?елд?н булмай. Бер нис? т?рк?м унла?ан километр?а китеп, тир?-я?ты ?апшап сы?а, ?мм? Ту?тамыш ?ыу?а т?шк?нд?й ю? була. Аттар ?ырыла, яугир?ар?ы? а?ы?ы на?ы?лана башлай, ??ск?р?е? ?у?ыш?а д?рте ?и?елерлек к?мей, Тимерг? дошманын й???тер?к ?ыуып тотоп, яу башлар?а к?р?к була. Ахыр?а, йы?ангир бер нис? ?тел? эл?ктереп, улар аша Ту?тамыш?а сы?ыу?а ?лг?ш?.

А??а? Тимер, телд?р бирг?н м??л?м?тк? таянып, ??ск?рен Яйы? йыл?а?ына табан й?н?лт?. Уны? ?и?емл??енс?, Ту?тамыш ханды? ??ск?ре улар?ы ?ры?-к?л тиг?н урында?ы кисе??? (х??ерге Ырымбур ?лк??е, Беляевка районы, Бурансы ауылы эрг??енд?ге ?оро-к?л) а?дып тора. Тимер и??, быны а?лап, йыл?аны шул кисе???н ?р??р?к аша ?т?. Бы?а ??ер булма?ан Ту?тамыш хан ??ск?ре мен?н сигенерг? м?жб?р була. Сигенг?нд?, дошманыны? к??ен? салынма? ?с?н, ш?р? далалар?ы урап ?теп, ??ск?рен урманлы урындар?ан, т?нья?-к?нбайыш?а, Бол?ар ер??рен? табан алып кит?. Ту?тамыш хан С?м?р??нд ??ск?р??ре дала буйлап о?айлы юлда, а?ы? етм????н х?л?е?л?нерен? и??п тотоп, улар?ы, яу?а инм?йенс?, иле буйлап о?а?ыра? й?р?т?п, арытып алдырыр?а ни?тл?й. Ту?тамыш хан дошманыны? ??е к??алла?андан к?пк? к?сл?р?к ??м ??ерлер?к ик?нлеген а??армай ?ле.

Тимер, Алтын Ур?аны? сигенг?н ??ск?рен ?ыуалап, ?а?мар, ?амар ??м Су? йыл?аларыны? осраш?ан урыны аша ?т?. Ике сире??е? ара?ы я?ынай?андан-я?ыная, ?ур булма?ан б?релешт?р йышая бара. Х?л иткес алыш к?н? алы? т?гелен ике я? та ?и?емл?й. Ни?ай?т, ?амар йыл?а?ынан т?нья?тара? а??ан ?ондорса йыл?а?ы буйында Ту?тамыш хан дошманы мен?н осрашыр?а була. Волга буйы ер??ренд? бы?аса тарихта булма?ан ва?и?а — ике я?ты? да к?ст?рен ?ана?анда, ярты миллион?а я?ын халы? йыйыла.

??ск?р??р?е? ?урлы?ы ??м т???л?ш?

Ике ??ск?р ?? ул осор и??бе мен?н ??й?т ?ур була. Яу?ы ?йр?нг?н ?ай?ы бер тарихсылар А??а? Тимер ??ск?ренд? ике й?? яугир ?атнаш?ан тип ра?лай, б??зел?ре ?с й?? ме? кеше тиг?н ?ан килтер?. Тимер?е? ??ск?ре 7 ?л?шк? б?ленеп, 2-?е резервта ??ск?р башлы?ы ?мере буйынса ???кк? й?ки фланг?а яр?ам?а килерг? ??ер була. Тимер?е? й?й??ле ??ск?р??ре окоптар ??м ?ур ?ал?андар мен?н ?а?лан?ан була. ???кт? С?л?йм?нша? мыр?а ет?кселеге а?тында бер ?ул (корпус), артта М?х?мм?т солтан ет?кселеге а?тында та?ы бер ?ул, уны? янында ш?хс?н Тимер?е? ет?кселеге а?тында?ы 20 ?ошан урынлаша. У? я? флангта Миранша? мыр?а ?улы, уны? янында — ?мир С?йфетдин-хажи башлы?ында?ы ?ул урынлаша. ?ул я? флангта мыр?а ?м?рш?йх башлы?ында бер ?ул, уны? янында Бир?еб?к-и-Сарбу?а ??м Ходадат Х?с?йен башлы?ында й?н? бер ?ул урынлаша.

Шулай ?а Ту?тамыш ??ск?ре та?ы ла ?урыра? була. Ш?р?ф-?д-дин ??ене? ?З?ф?рнам???енд?: ?Ике я?ты? да ??ск?р??ре бер-бере?ен? ?аршы х?рби ?ы?ы?тарын сы?ар?анда, дошман ??ск?р??ре ике флангта ла, у?да ??м ?улда, бер нис? ?ошан?а был я?ты? (Тимер ??ск?рене?) ??ск?рен?н ?урыра? була?, — тип я?а. Ту?тамыш я?ында шулай у? Алтын Ур?а подданый?ары — баш?орттар, бол?ар?ар, мокшалар, уры?тар ??м черкестар бул?андар.

Яу барышы

А??а? Тимер?е? Ур?а ??ск?р??рен е?еп сы?ыуы

Оло яу 18 июнд? Ту?тамыш ханды? к?сл? ??ж?ме мен?н башлана. Алыш башынан у? Ур?а ??ск?р??ре дошмандарын флангтар?ан уратып ?теп, ике я?тан ?ы?ыры?лар?а тырыша, ?ул я? ?анаты мен?н Тимер ??ск?рене? С?йфетдин хажи ет?кл?г?н у? я? ?анатын ?те?г? ?лг?ш? л?. Артабан А??а? Тимер?е? ?ул я? флангы мен?н д? шул у? х?л ?абатлана.

Алышты? и? ?ы??ан м?ленд? С?м?р??нд ?мире ей?не ?б?б?кер мыр?а?а ??ене? яугир?ары мен?н ашар?а ??ерл?рг? бойора. Ур?а ??ск?р??ре алдында б?т? ??ск?р юрамал ту?тап, ?ый-ни?м?тк? бирел?. Ш?р?ф-?д-дин Й?зди былай тип я?ып ?алдыра: ?Яулаусы Тимер, ??ене? ???ми?те ??м б?й?кл?г? йо?онто?о а?тында ??м ??ене? ?ыйыулы?ы ??м батырлы?ы мен?н, б?т? ??ск?рг? палаткалар асыр?а бойора. Быны к?реп, Ту?тамыш е?е?се ??ск?р?е? тулы ?ынса ??ен ?улында тотоуына ??м ????тт?н тыш ?ыйыулы?ына ??м дошман ??ск?рен? ?арата тулы ??м?е?леген? хайран ?ала?.

Ту?тамыш хан ??ск?р??ренд?, А??а? Тимер к??алла?анса, тар?алыш башлана. Бер??н, М?ск?? кен?зе Василий I алышта ?атнашыу?ан б?т?нл?й баш тарта. Унан, оппозицияла бул?ан мыр?алар ??м бей??р н?к ошо яу?а баштарын к?т?р?. Т??гел?р??н булып Бикбулат у?лан ??ене? яугир?арын алып, артабан И?е?к?й мыр?а тырышлы?ы мен?н ман?ыттар ?а яу яланын ташлап кит? башлай. Бындай тар?алыш Ур?а ??ск?р??рене? х?рби к?йефен? кире т?ь?ир итм?й ?алмай.

Шулай итеп, А??а? Тимер?е? ??ск?ре контр??ж?м мен?н ябырыла. Ни с?б?п мен?ндер, Алтын Ур?аны? байра?сы?ы байра?ын ?улынан т?ш?р?. Ту?тамышты? ??ск?ре быны юлбашсылары ?лг?н й? ?лемесле яралан?ан булыуы тура?ында х?б?р, тип ?абул ит? ??м ?асыу я?ын ?арай. Б??зе тарихсылар А??а? Тимер дошман байра?сы?ын к?р?к ва?ытта байра?ты т?ш?р?рг? алдан к?ндерг?н була, тип т? ра?лай.

Флангтар?ан ??ж?м итеп, Тимер Ур?а ??ск?р??рен 200 са?рым?а алып ташлай ??м Волга буй?арына тиклем ?ыуып бара. Ту?тамыш хан яр?а ?ы?ыры?лана. Алыш ??й?т ?аты бара, бы?аса булма?ан ?ан т?гелеш ?с к?н дауам ит?. С?м?р??нд ??ск?р??ре ба?ып алып бара, ?мм? Ур?аны? яугир?ары ны?лы ?аршы тора. Ту?тамышты? ??ен? ?сирлекк? т?ш?? х??ефе янай башлай, ??м ул урман?а ?асып ю?алыр?а м?жб?р була.

Яу?ан ?у?

Был оло яу ????мт??енд? Алтын Ур?а й?? ме?г? я?ын кеше?ен ю?алта. ?лбитт?, Тимер?е? ю?алтыу?ары ла ???имге була. М. Г. С?ф?р??лиев, Фрао Мауро т???г?н картала 18 т?м?н башлы?ы ??бере булыуына таянып, А??а? Тимер?е? ю?алтыу?ары шулай у? й?? ме?г? барып ет?, тип и??пл?й.

26 к?н йы?ингир?е? яугир?ары е?е?ен билд?л?й, ва?ытын б?тк???? м?жлест?р?? ?тк?р?. Е?е?сел?р Волга буйы хал?ын талау?а кереш?. Отрядтар бар тарафтар?ан аттар, д?й?л?р, ?ыйыр, ?ары? к?т????рен ?ыуып килтер?, ауылдар?ан ?ы?-егетт?р?е ?олло??а йыя. Ш?р?ф-?д-дин я?малары буйынса, ?Тимер ла?ырына шул тиклем к?п ??м хури?л?рг? ти? ?ылыу ?ы??ар, сиб?р ??мер-егетт?р ?ыуып килтерелде ки, ш?хс?н? Тимер?е? ??е ?с?н ген? ?айлап алын?андары ла биш ме?д?н арты? ине?.

Дошманын ул артабан э??рлекл?м?й ??м ??ск?ре мен?н кире С?м?р??ндк? юлланып, с?ф?р башынан 11 ай ?те?г? илен? ?айтып ин?. Тимер сире?е ?? илен? ?айтышлай ?а талауын ту?татмай. Л. Н. Гумилев я?ыуынса, Тимерг? е?е? ?имм?тк? т?ш?. Был уны? у?ышын дауам итм?й, Волга аша ?тм?й, тырым-тыра?ай ?асыш?ан ?ы??ар?ы ??м малды йыйыу мен?н сикл?не?ен?н к?рен?.

Ту?тамыш Волга аръя?ында ю? була, ?ай?ы бер??р уны Литва королен? барып ?ыйын?ан, тип и??пл?й. Бер ни тиклем ва?ыт уны? тура?ында бер ни ?? ишетелм?й. К?п т? ?тм?й, Ту?тамыш хакимлы?ын терге?еп, та?ы ла А??а? Тимерг? ?аршы ?ур сире? йыя. 1395 йылда Ур?а ??м М??еренна?р ??ск?р??ре Терек буйында та?ы ла ?ан ?ойошлора? яу?а б?релеш?. Бында е?еле? ??м артабан?ы бихисап Алтын Ур?а ?алаларын ю? ите? Ту?тамышты? хакимлы?ыны? ??м Алтын Ур?аны? ахырын билд?л?й. Алтын Ур?а XV быуатты? т??ге ярты?ында Оло Ур?а, Ну?ай Ур?а?ы, ?азан, Себер, ?ырым, ?стерхан, ?а?а?, ?зб?к ханлы?тарына б?лен?. Ну?ай Ур?а?ы, ?а?ан ??м Себер ханлы?тарыны? сикт?ре — Баш?ортостан ер??рен б?лгел?п ?т?.

Алыш тура?ында х?тер

?ондорса яуы баш?орт фольклорыны? бер нис? ?омарт?ы?ында са?ыла. ??у??ы ?артай? хик?й?тенд? ?арт ырыуыны?, Ту?тамыш сире?енд? т?гел, ? ?? алдына тыу?ан илен ?ур?ап, Тимер мен?н и? ?у??ы кеше?е ?ал?анса ?у?ышыуы, и??н ?ал?ан ?арт ырыу башыны? тыу?ан ил ?аза?ы ??м яу?а ?лг?н ырыу?аштары ?с?н ?аман ту?тамай дошмандан ?с алып й?р??е ха?ында б?й?н ител?.Ри??й?т буйынса, ?у?ышта ??л?к бул?ан Ялы? бей?е? улдары — ике батыр х?рм?тен? ?армасан ??м С?рм?с?н йыл?алары атал?ан.

?И?е?к?й мен?н Мора?ым? тарихи ?обайырында баш?орт хал?ыны? татар-монгол и?е?ен?н ?отолоу ?с?н к?р?ше са?ылдырыла. Был к?р?ш Алтын Ур?а хакимдарыны? ??-ара низа?тарын ??р?тл?? ерлегенд? бирел?, Ту?тамыш хан мен?н И?е?к?й?е? ??-ара ы??ыштары ???кт? тора, яуыз ??м м?керле хан мен?н халы? м?нф???тен я?ла?ан ???ел баш?орт батырыны? к?р?ше р??ешле ??р?тл?н?.

?Учалы? атама?ыны? сы?ышы тура?ында легендар ри??й?т — А??а? Тимерг? бер ауылда баш?орттар ?ы? бирм?й, уны?ы ?с итеп шул тир?л?ге б?т? баш?орт ырыу?арын ту??ырып, халы?ты б?лд?р??е тура?ында, юлба?ар?ар?ы? буй?ондорол?ан ер??р??ге ?атын-?ы??ар?ы к?сл?к мен?н ?сирлекк? алыу к?ренеше бер ни тиклем идеаллаштырыл?ан формала са?ылыш тап?ан. ? а?а? инде, ри??й?т буйынса, бында?ы халы? ??с алды? тиг?н, Учалы ???е ана шунан ?ал?ан.

?у?ышты? баш?орт ???би?тенд? са?ылышына килг?нд?, ?хи?р Х?ким ??ене? ?Думбыра сы?ы? тарихи романында ?ондорса буйында?ы яу?ы ?И?е?к?й мен?н Мора?ым? ?обайырына таянып тасуирлай. Сы?ана?та был ва?и?а тура?ында ??? ара?ында ?ына и?к? алын?а, романда и?? к?сл? динамизм, эске экспрессия мен?н ?у?арыл?ан ?у?ыш к?ренеше ??р?тл?н?.

Б?г?нг? к?нд? ?амар тарихты ?йр?не? музейы ??м х?рби-тарихи клубтар яр?амы мен?н йыл ?айын алыш урырында тарихи инсценировка ?уйыла.

???би?т

• Башкирское народное творчество. Исторический эпос. / Сост., автор вступительной статьи и комментариев Н. Т. Зарипов. — Уфа, 1997. — 395 с.
• Гагин И.А. Токтамыш-Хан в истории Среднего Поволжья (к вопросу о битве на реке Кондурча в 1391 году) // Известия Самарского научного центра Российской академии наук : журнал. — Самара, 2009. — Т. 11. — № 2. — С. 7-11.
• Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение. — М.-Л., 1950.
• Бейеш ?кр?м. Баш?орт хал?ыны? тарихы ??м азатлы? к?р?ше. Очерк. — ?ф?: Баш?ортостан ?Китап? н?шри?те, 1993.
• Миргалеев И. М. Войны Токтамыш-хана с Аксак Тимуром. — Казань, 2003.
• Миргалеев И. М. Политическая история Золотой Орды периода правления Токтамыш хана. — Казань, 2003.
• Нерсесов Я. Н. Великий Тамерлан. ?Сотрясатель Вселенной?. — Москва : Яуза : Эксмо, 2013.
• Ру Ж.-П. Тамерлан. — М., 2004.
• Тизенгаузен В. Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды: извлечения из персидских сочинений, собранные В. Г. Тизенгаузеным и обработанные А. А. Ромаскевичем и С. Л. Волиным. — М.—Л., 1941. — Т. 2.
• Шамси С. Золотая Орда накануне распада. — Казань: Татарское книжное издательство, 2008.

?ылтанмалар

• А??а? Тимер // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Азат Юлан. ?А??а? Тимер? // ?Шо??ар? журналы, № 3, 2011 йыл. 2016 йыл 30 март архивлан?ан.
• Гумилёв Л. Н. Древняя Русь и Великая Степь. — М., 1992.
• Корниенко А. В. Тамерлан. — Харьков: Фолио, 2011.