社科院蓝皮书:我国智慧法院建设基本格局已形成
Хайуандар | |||||
---|---|---|---|---|---|
![]() ?ул я? ??т?ге м?й?шт?н с???т й?р?ш? буйынса: европа кальмары (моллюсктар), ди?ге? кесертк?не (са?ыусылар), ?у?ы? (быуынты? ая?лылар ), нереида (сел??сенд?р) ??м юлбары? (хордалылар). | |||||
Ф?нни классификация | |||||
|
|||||
Латинса исеме | |||||
Animalia Linnaeus, 1758 | |||||
Ярым батшалы? ??м б?лект?р | |||||
| |||||
|
Хайуандар (лат. Animalia й?ки Metazoa) — Аристотель заманында у? айырым категория?а б?ленг?н, х??ерге заманда биологик батшалы? булып ?арал?ан организмдар. Хайуандар?ы зоология ф?не ?йр?н?.
Хайуандар эукариоттар?а ?арай. Хайуандар?ы? т?п билд??е — гетеротрофлы? (??ер органик ?ушылмалар мен?н ту?ланыу) ??м ???ем х?р?к?т ите?. ? шулай?а, х?р?к?т итм?й тереклек ите?се хайуандар бик к?п ??м гетеротроф б?шм?кт?р, паразит-??емлект?р бар.
К?нк?решт? д?рт ая?лы, ??йр?ле?се ??м ер-?ыу хайуандарына ?ара?ан й?н эй?л?рен к?? алдына килтер?л?р. Ф?нд?, ??т им?р хайуандар?ан баш?а, балы?тар, ?оштар, б?ж?кт?р, ?рм?ксел?р, моллюсктар, ди?ге? йондо??ары, ?арышлауы?тар хайуандар батшалы?ына кер?. Кеше л? хайуандар батшалы?ына кер?, профессиональ биологтар ?хайуандар ??м кеше? тиг?н термин ?уллана.

Хайуандар?ы? т?п билд?л?ре
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Ту?ланыу буйынса гетеротрофтар булып торалар.
- А?ы?ты йотоу ?с?н ауы? тишект?ре була (голозойное питание). Шу?а ла, а?ы?ты эшк?рте? ?с?н аш ?е?дере? процесына ??л?тлел?р.
- Х?р?к?т ите? а?залары бар. К?пселеге ???ем (актив) х?р?к?т ите?г? ??л?тле.
- Т?нд?ре ы?сым, йыйна? (компактлы) ??м аны? симметриялы була (ике я?лы симметрия; нур ?ыма?, й?ки радиаль симметрия)
- Билд?ле й?шк? тиклем ген? ???л?р.
- М?хит шарттарына ти? ген? яуап бир? алалар. Яуап реакция?ы нервы система?ы ??м эндокрин система аша баш?арыла.
- К???н?кт?ренд? махсус органоидтар — центриолд?р була.
- К???н?к тышса?ында к???н?к стенка?ы — ты?ы? тирес?не? булмауы (уны? урынына йо?а ?ына гликокаликс, шу?а к???н?кк? форма бир? алмай).
- Запас углеводы — гликоген.
- Экосистемала ?т?г?н функциялары буйынса консументтар (бик ????ре ген? редуцент: ям?ыр сел??сенд?ре, микроскопик талпандар)).
Хайуандар?ы классификациялау
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Хайуандар?ы? ике миллиондан ашыу т?р? билд?ле. Был тиклем т?р??р эсенд? т?ш?н??, айырым т?р??? хайуандар донъя?ында?ы урынын табыу, т?р??р тура?ында?ы м??л?м?тт?р?е т?ртипк? килтере? ?с?н улар?ы т?рк?мд?рг? айырыр?а к?р?к. Быны? мен?н систематика ф?не ш???лл?н?.
Систематика ф?не хайуандар?ы? к?п т?рл?л?г?н ?йр?н?. Уны? т?п бурысы — хайуандар?ы т?рк?мд?рг? айырыу, й??ни улар?ы классификациялау.
Классификациялау принциптары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Классификациялау?ы? т?п ??м и? б?л?к?й бер?меге — хайуандар?ы? т?р?. О?шаш т???л?шл?, бер т?рл? тереклек итк?н, ?ауышып, ?рсе?г? ??л?тле н??ел ?алдыра ал?ан ??м билд?ле территорияла й?ш?г?н организмдар берл?шм??е хайуандар?ы? т?р? тип атала.
Систематика ф?нен? ниге? ?алыусы булып, швед натуралисы ??м врачы Карл Линней (1707—1778)тора. Ул башлап ф?нни ниге??? т?рк?мл?? принциптарын индер?.
- Т?рк?мл?? ?с?н бер-бере?ен? б?йле ??м бер-бере?ен? буй?он?ан рангылар система?ын (таксондар) булдыра: о?шашлы?ы буйынса ул организмдар?ы т?р??рг?, ырыу?ар?а, кластар?а б?леп т?рк?мл?й.
- Т?рк?мл?? ?с?н и? б?л?к?й таксон — т?р т?ш?нс??ен билд?л?й.
- Ф?нг? т?р ?с?н ике исемле латинса атамалар бире? т?ртибен индер? (бинар номенклатура, й?ки т?рг? икел?т? исем бире?).Был принцип буйынса ??р т?р ике ?????н тор?ан ф?нни исемг? эй?.ул исем ырыу атама?ынан (имя существительное) ??м т?р эпитетынан (имя прилагательное) я?ала. Шулай итеп, т?р исемен?н уны? нинд?й ырыу?а ?ара?анын белеп була. Халы?-ара ф?нни исем латынь теленд? бирел?.
(Саnis familiaris — йорт эте, Саnis lupus — эт б?ре, Falis domestika — йорт бес?йе, Falis leo — ары?лан бес?й, Rubes rubrbm — ?ы?ыл ?ара?ат ?. б.). Латинса атамалар т?рл? илд?р?е? ?алимдарына бер-бере?е мен?н аралашыр?а яр?ам ит?.
Рангылар система?ы (таксондар)
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Айырылып тороу?арына ?арама?тан, б?т? йорт этт?ре л? бер т?рг? — Эт т?р?н? ?арай. Хайуандар?ы? я?ын ??р??ш т?р??рен ырыу тип атал?ан махсус т?рк?мг? берл?штер?л?р. М???л?н, Эт т?р?н ??м Б?ре т?р?н Б?ре ырыуына индер?л?р. ?г?р т?би??тт? хайуандар т?р?н? я?ын ??р??ш, у?а о?шаш т?р булма?а, уны барыбер ?? - аллы ырыу?а айыралар.
Я?ын, о?шаш ырыу хайуандарын бер семьяга берл?штер?л?р. М???л?н, Б?ре ырыуы??м Янут ?ыма? этт?р ырыуы Б?ре ?ыма?тар семья?ына ин?. Т?лк?л?р ??м А? т?лк?л?р ырыуы ла шул у? семья?а кер?.
Я?ын, о?шаш семьялар?ы отряд?а, ? отрядтар — клас?а, кластар — тип?а, типтар — ва? батшалы??а, ва? батшалы?тар — батшалы??а туплана. М???л?н, б?ре ?ыма?тар семья?ы йырт?ыстар отрядына ин?, бес?й ?ыма?тар семья?ы (м???л?н, бес?й??р, ?ел???ен, леопард, юлбары?, ары?лан), ?у?ар ?ыма?тар семья?ы (м???л?н, ?у?ар, кеш, й?тс?, к???н) ??м айыу ?ыма?тар семья?ы ла (м???л?н, ?оро айыу, а? айыу) шул отряд?а ?арай.
Йырт?ыстар отряды — име?е?сел?р, й?ки балаларын ??т име?еп ??тере?се й?нлект?р, класыны? бер отряды ?ына.
Име?е?сел?р класы хордалылар тибына ин?. Был типты? б?т? в?килд?рене? д? (балы?тар?ы?, ер-?ыу хайуандарыны?, ??йр?ле?сел?р?е?, ?оштар?ы?, й?нлект?р?е? эске ??лд??е — хорда?ы була.
Хордалылар тибы — к?п к???н?кле хайуандар ва? батшалы?ыны? бер тибы ?ына.
Хайуандар батшалы?ын ике ва? батшалы??а б?л?л?р: И? ябай хайуандар, й?ки Бер к???н?клел?р, ??м К?п к???н?кле хайуандар.
Улар?ы? т?п айырма?ы:
- И? ябай хайуандар?ы? ??р к???н?ге — ?? -аллы организм.
- К?п к???н?кле хайуандар?ы? к???н?кт?ре и?? организм составына ин? ??м т?рл? функциялар баш?ара: бер????ре — ?а?лау функцияларын ?т?й, икенсел?ре а?ы? таба й?ки уны ?е?дер? ?. б. Был к???н?кт?р организмдан ситт? й?ш?й алмай.
Бер к???н?кле ??м к?п к???н?кле хайуандар ва? батшалы?тары хайуандар батшалы?ын барлы??а килтер?. Ул б?т? хайуандар?а хас билд?л?рг? ниге?л?неп айырыла: органик матд?л?р, ?а?и?? булара?, тере организмдар, мен?н ту?ланыу; к???н?кт?р т???л?ш?нд? ты?ы? тирес?не? булмауы; к?п осра?тар?а х?р?к?тс?нлек ??м х?р?к?т ите? яйланмаларыны? булыуы.
Шулай итеп, хайуандар?ы? т?п систематик т?рк?мд?ре ошолар: батшалы?, ва? батшалы?, тип, класс, отряд, семья, ырыу, т?р. Батшалы? — хайуандар?ы? и? ю?ары ??м и? ?ур систематик т?рк?м?, ? т?п б?л?к?й т?рк?м — т?р.
Хайуандар т?рк?мд?рг? ирекле р??ешт? т?гел, ? улар?ы ентекл?п ?йр?не?г? ниге?л?нг?н ф?нни система?а ярашлы р??ешт? берл?штерел?.
Хайуандар донъя?ы ??м уны? т?би??тт?ге ???ми?те
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Хайуандар б?т? Ер шарында: ?оро ер ??т?нд?, тупра?та, с?с? ?ыу?ар?а ??м ди?ге???р?? й?ш?й. Джомолунгма (Эверест) тауы башына менг?нд? альпинистар 8000 м сама?ы бёйеклект? тау с??к?л?рен к?реп ?ал?ан.
Донъя океаныны? т?р?нлеге 11 000 м-?а етк?н ??й?т т?р?н уйпаттарында сел??сенд?р, ?ы?ала ?ыма?тар, моллюскылар ??м баш?а хайуандар табыл?ан. К?п кен? хайуандар, й?шеренеп й?ш????ре й?ки бик б?л?к?й булыу?ары с?б?пле, бе??е? к??г? бик салынмай.
Баш?а хайуандар, м???л?н, б?ж?кт?р, ?оштар, й?нлект?р, кире?енс?, бе?г? ??р са? осрап тора.
Хайуандар?ы? т?би??тт?ге ???ми?те ??й?т ?ур.
- К?п ??емлект?р?е? бары хайуандар тарафынан ?ына ?ерк?л?ндерел?.
- Бактериялар мен?н бер р?тт?н, бик ???ем тупра? барлы??а килтере??? ?атнашыусы т?рк?мд?ре бар( ям?ыр сел??сенд?ре, ?ырмы??алар, микроскопик талпандар ??м баш?а ва? хайуандар).
Улар ??л?к??? р??ешт? тупра??а органик матд?л?р индереп тора, улар?ы ва?лай ??м шуны? мен?н, серетм? барлы??а киле?г? булышлы? ит?.
- Тупра?ты? эсенд? й?ш??се хайуандар?ы? йырмалап й?р????ре, ?а?ыусы хайуандар?ы? ??д?ре аша ??емлект?р?е? тереклеге ?с?н к?р?кле ?ыу ??м ?ауа тамыр?ар?а ан?атыра? ?теп ин?.
- Й?шел ??емлект?р?е? ?ауаны б?т? й?н эй?л?рене? ?улыш алыуы ?с?н к?р?кле кислород?а байыта ??м ??емлек а?ы? мен?н ту?ланыусы хайуандар?а а?ы? булып хе?м?т ит?. Улары, ?? сиратында, йырт?ыстар?а а?ы? булып, а?ы? сылбыры барлы??а килтер?. Шулай итеп, ??емлект?р?е? ??м хайуандар?ы? тереклеге бер-бере?ен? айырыл?ы?ы? б?йле.
- Хайуандар, санитар булара? та, ??й?т ?ур ???ми?тк? эй?: улар ер?е баш?а хайуандар?ы? ?л?к??л?рен?н, ?оро?ан ??емлек ?алды?тарынан ??м ?ойол?ан япра?тар?ан та?арта.
- К?п кен? ?ыу хайуандары ?ыу?ы та?арта (биофильтр). ? уны? та?алы?ы, ?ауаны? сафлы?ы ке?ек ?к, й?ш?? ?с?н бик м??им ???ми?тк? эй?.
???би?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Наумов С. П. Зоология позвоночных. — М.: Просвещение, 1982. — 464 с.
- Латюшин В. В. Хайуандар. Д?й?м белем бире? учреждениелары ?с?н д?реслек. — ?ф?.: Китап. 2011. ISBN 978-5-295-05368-9
- Биология: Хайуандар: Урта м?кт?пте? 7—8-се кластары ?с?н д?реслек / Б. Е. Быховский, Е. В. Козлова, А. С. Мончадский ?. б.; М. А. Козлов редакция?ында. — Я?ынан эшл?нг?н 19-сы ба?манан т?ржем?. — ?ф?: Баш?ортостан китап н?шри?те, 1990. — ??р?тт?ре мен?н 268 бит. ISBN 5-295-00538-0
Баш?ортса?а т?ржем?. Мыр?а?аев Ф. С., Мыр?а?аева Д. ?., 1990
- Лемеза Н.А., Камлюк Л.В., Лисов Н.Д. Биология в экзаменационных вопросах и ответах. (Лемеза Н.А., Комлюк А.В. Лисов Н.Д. – 10-е изд. – М.: Айрис-пресс, 2006 – 512с.: ил
- Под редакцией акдемика РАМН, профессора Ярыгина В.Н. Для поступающих в ВУЗы. Биология. (А.Г. Мустафин, Ф.К.Лажуева, Н.Г. Быстренина и др., Под ред. В.Н. Ярыгина. -7-е изд., стер. _ М.: Высш.шк., 2004. – 492с. Ил.
- Чебышев Н.В., Кузнецов С.В., Зайчикова С.Г. Поступающим в ВУЗы. Биология (Чебышев Н.В. – Биология. Пособие для поступающих в ВУЗы. Том I.- М.:ООО?Издатель ОНИКС?, 1999.-448с.
- Богданова Т.Л. Биология. Задания и упражнения. Пособие для поступающих в ВУЗы. (Богданова Т.Л. – 2-е издание, переработанное и дополненное. – М.: Высшая школа, 1991.350с.:ил.
- Курс зоологии.Кузнецов Б.А., Чернов А.З., Катонова Л.Н.4-е изд., перераб. и доп. - М.: Агропромиздат, 1989. - 399 с.
И?к?рм?л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ↑ Биология: Хайуандар: Урта м?кт?пте? 7—8-се кластары ?с?н д?реслек / Б. Е. Быховский, Е. В. Козлова, А. С. Мончадский ?. б.; М. А. Козлов редакция?ында. — Я?ынан эшл?нг?н 19-сы ба?манан т?ржем?. — ?ф?: Баш?ортостан китап н?шри?те, 1990. — ??р?тт?ре мен?н 268 бит. ISBN 5-295-00538-0
Баш?ортса?а т?ржем?. Мыр?а?аев Ф. С., Мыр?а?ыева Д. ?., 1990
![]() |
Был зоология буйынса тамамланма?ан м???л?. ?е? м???л?не т???теп ??м тулыландырып проект?а яр?ам ит? ала?ы?ы?. |